خاندان امیرعلاییاز خاندان‌های سرشناس معاصر ایران، خاندان امیرعلایی است که اشخاص معروفی از این خانواده در دستگاه نظامی و دولتی مشغول به کار بودند که معروف‌ترین‌شان جان محمدخان امیرعلایی و شمس‌الدین امیرعلایی بود که در ادامه به این دو شخصیت پرداخته می‌شود. ۱ - اولین شخص خانداناولین شخص از این خاندان که در عرصه سیاست مشهوریتی کسب نمود، محمد رحیم خان علاءالدوله امیر نظام است. وی از بزرگان قاجار دولو که پس از مرگ برادرش حسن‌خان رئیس میرغضب‌ها شد. [۱]
بامداد، مهدی، شرح حال رجال ایران، ص۶۱۶، تلخیص ذبیح الله علی زاده اشکوری، انتشارات قزوین، تهران، سال ۸۴.
او از بزرگان رجال دوره مظفرالدین شاه قاجار در تهران بود. [۲]
معین، محمد، فرهنگ فارسی، ج۵، ص۱۱۸۷، انتشارات امیر کبیر، تهران، چاپ ۸۲.
در سال ۱۲۷۸ ملقب به علاءالدوله شد. وی در ذی‌القعده سال ۱۲۹۹ه. ق در رضائیه (ارومیه سابق) سکته کرد و درگذشت. [۳]
بامداد، مهدی، شرح حال رجال ایران، ص۶۱۶، تلخیص ذبیح الله علی زاده اشکوری، انتشارات قزوین، تهران، سال ۸۴.
از کارهای خوب او چاپ مثنوی بود که امروز در بازار موجود است که به مثنوی علاءالدوله معروف گردیده است.۲ - میرزا احمدخانبعد از او پسرش میرزا احمدخان صاحب شهرت شد. او از بزرگان ایران بود [۴]
بهار، ملک‌الشعراء، تاریخ مختصر احزاب سیاسی ایران انقراض قاجاریه، ج۲، ص۲۴۲، انتشارات امیر کبیر، تهران، یال ۸۰.
که در طول زندگی خود حاکم شهرهای زنجان، خوزستان، گرگان، مازندران و کرمانشاه شد و بعد از مدتی فرمانروای فارس و بنادر جنوب بود. [۵]
عاقلی، باقر، شرح حال رجال سیاسی و نظامی‌معاصر ایران، ج۱، ص۲۰۱، پاورقی، نشر گفتار و نشر قلم، چاپ نخست، پاییز ۱۳۸۰.
در سال ۱۳۲۳ه. ق، در زمان صدارت عین‌الدوله حاکم تهران شد و با استبداد و قدرت کامل حکومت می‌کرد. [۶]
معین، محمد، فرهنگ فارسی، ج۵، ص۱۱۸۷، انتشارات امیر کبیر، تهران، چاپ ۸۲.
در سال ۱۳۲۵ه. ق برای بار دوم، استاندار فارس شد؛ ولی به سبب اعتراضات مردم نسبت به وی، به این ماموریت اعزام نشد. او اقدامات زیادی بر خلاف محمدعلی شاه انجام داد که موجبات دستگیری او را فراهم کرد و حکم اعدام او صادر شد که با شفاعت عضدالملک، شاه از تقصیرش گذشت. [۷]
عاقلی، باقر، شرح حال رجال سیاسی و نظامی‌معاصر ایران، ج۱، ص۲۰۱ پاورقی، نشر گفتار و نشر قلم، چاپ نخست، پاییز ۱۳۸۰.
او که از رؤسای فوجی از افواج مرکز بود، همانند سایر رؤسا از جیره و مواجب سربازان استفاده می‌کرد [۸]
بهار، ملک‌الشعراء، تاریخ مختصر احزاب سیاسی ایران انقراض قاجاریه، ج۲، ص۲۲۷، انتشارات امیر کبیر، تهران، یال ۸۰.
و آنها را در تنگنا و مضیقه قرار می‌داد.او در سال ۱۳۲۹ه. ق بعد از تبعیدش در فیروزکوه، هنگام سوار شدن کالسکه در جلوی منزلش به ضرب گلوله مجاهدی کشته شد. [۹]
عاقلی، باقر، شرح حال رجال سیاسی و نظامی‌معاصر ایران، ج۱، ص۲۰۱ پاورقی، نشر گفتار و نشر قلم، چاپ نخست، پاییز ۱۳۸۰.
۳ - سرتیپ جان محمدخان امیرعلاییسرتیپ جان محمدخان امیرعلایی فرزند امیراحمد خان علاءالدوله از بزرگان عصر قاجار در سال ۱۲۶۵ در تهران به دنیا آمد. او پس از انجام تحصیلات مقدماتی وارد مدرسه قزاقخانه شد که در نهایت توانست با درجه سرهنگی به کار خود پایان دهد. او در کودتایی که در سال ۱۲۹۹ اتفاق افتاد از همراهان میرپنج رضاخان بود که به سبب نشان دادن لیاقتش، رضاخان درجه سرتیپی را به او اعطاء کرد و به فرماندهی پادگان عشرت‌آباد که تمام رجال سیاسی- نظامی بازداشت شده، در کودتا در آنجا زندانی بودند درآمد [۱۰]
عاقلی، باقر، شرح حال رجال سیاسی و نظامی‌معاصر ایران، ج۱، ص۲۰۲، نشر گفتار و نشر قلم، چاپ نخست، پاییز ۱۳۸۰.
و بعد از آن هم فرماندهی تیپ تیرانداز عراق به او سپرده شد، [۱۱]
عاقلی، باقر، روزشمار تاریخ از مشروطه تا انقلاب اسلامی، ج۱، ص۲۱۳، انتشارات نارمک، تهران، سال۸۴.
اگر چه ژنرال آیرونساید خود را معمار کودتای ۱۲۹۹ می‌شناسد؛ اما بدیهی است که کودتا بدون مساعدت و حمایت نیروهای داخلی ممکن نبود، [۱۲]
مؤسسه پژوهش و مطالعات فرهنگی با همکاری مؤسسه خدمات فرهنگی رسا، خاطرات سری آیرونساید، به انضمام ترجمه متن کامل «شاهراه فرماندهی»، ص۱۶۷، تهران، سال ۷۳.
لذا سرتیپ جان محمدخان از افراد تاثیرگذار در این کودتا دانسته می‌شود.او در برخی از سفرها سردار سپه را همراهی می‌کرد، به عنوان نمونه در سفر۱۳ آبان سال ۱۳۰۳ به خوزستان، او رضاخان را همراهی کرد، [۱۳]
عاقلی، باقر، روزشمار تاریخ از مشروطه تا انقلاب اسلامی، ج۱، ص۱۹۱، انتشارات نارمک، تهران، سال۸۴.
در همین سال سردار سپه در اثر اختلافات با نمایندگان از سمت خود استعفا داد که در آن روز، جان محمدخان با توپ و تیپ خود از دروازه شمیران راه افتاد و از جلوی مجلس رژه رفت [۱۴]
بهار، ملک‌الشعراء، تاریخ مختصر احزاب سیاسی ایران انقراض قاجاریه، ج۲، ص۶۵، انتشارات امیر کبیر، تهران، یال ۸۰.
و ترس و واهمه‌ای در دل مخالفان رضاشاه ایجاد کرد و همین کار باعث برگشت رضاخان به منصب قدرت شد.درست یک سال بعد؛ یعنی در سال ۱۳۰۴ ارتقاء پست گرفت و فرماندهی لشکر شرق (خراسان) را برعهده گرفت و نخستین کار وی به محض رسیدن به قدرت، خلع سلاح ترکمن‌ها بود که از ترس وی در صحرا پراکنده شدند. [۱۵]
عاقلی، باقر، روزشمار تاریخ از مشروطه تا انقلاب اسلامی، ج۱، ص۲۰۲، انتشارات نارمک، تهران، سال۸۴.
در تانستان همین سال، سردار معزز بجنوردی که یکی از دلاوران نظامی ایران و حاکم بجنورد بود و برادر و داماد وی را به قتل رساند که این عمل موجب شورش در منطقه شد. [۱۶]
بهار، ملک‌الشعراء، تاریخ مختصر احزاب سیاسی ایران انقراض قاجاریه، ج۲، ص۲۲۷، انتشارات امیر کبیر، تهران، یال ۸۰.
۳.۱ - انتساب به آجوردان شاهاو در اردیبهشت ماه سال ۱۳۰۵ به واسطه حسن خدمت به ژنرال آجوردان شاه منصوب شد، [۱۷]
عاقلی، باقر، روزشمار تاریخ از مشروطه تا انقلاب اسلامی، ج۱، ص۲۰۷، انتشارات نارمک، تهران، سال۸۴.
او مخالف برقراری حکومت جمهوری بود و معروف است که نظر خود را به همراه یزدان پناه که او نیز مخالف بود به رضاخان گفت. [۱۸]
غنی، سیروس، ایران برآمدن رضاخان، برافتادن قاجار و نقش انگلیسی‌ها، ص۳۳۳، ترجمه حسن کامشاد، انتشارات نیلوفر، تهران، سال ۱۳۸۰.
به هنگام تغییر سلطنت و انقراض قاجاریه، وی کوشش زیادی نمود و با حصول نتیجه و تغییر سلطنت، استانداری خراسان و نیابت آستان قدس رضوی نیز به او واگذار شد. [۱۹]
عاقلی، باقر، روزشمار تاریخ از مشروطه تا انقلاب اسلامی، ج۱، ص۳۳۳، انتشارات نارمک، تهران، سال۸۴.
بعد از اعدام سردار معزز، خزائن و جواهرات سردار را ضبط کرد و در آن تاریخ به فجیع‌ترین اعمال خود و قتل عام گروه‌های مختلف مردم دست زد که موجبات شورش بر علیه او را فراهم آورد. بعد از شهریور ۱۳۲۰ مطبوعات و مجلسیان خواستار تنبیه او و افراد نظامی مثل او شدند که او از اجرای این حکم نجات پیدا کرد و در نهایت در سال ۱۳۳۰ به سبب بیماری سکته درگذشت. ۴ - شمس‌الدین امیرعلاییشمسالدین امیرعلایی در سال ۱۲۷۹ در تهران به دنیا آمد. وی فرزند نجدالدوله و نتیجه رحیم خان علاءدوله بود که تحصیلات خود را در مدرسه سن لویی تهران، مدرسه دارالفنون و مدرسه حقوق به اتمام رساند و در سال ۱۳۰۹ برای ادامه تحصیل راهی اروپا شد [۲۰]
عاقلی، باقر، روزشمار تاریخ از مشروطه تا انقلاب اسلامی، ج۱، ص۲۰۵، انتشارات نارمک، تهران، سال۸۴.
و مدرک لیسانس حقوق را در دانشگاه مون پولیه پاریس به دریافت کرد. [۲۱]
شیفته، نصرالله، رجال بدون ماسک ایران، ص۴۳، چاپ تابان، تهران، سال ۱۳۳۱.
او که مدرک خود را از فرانسه گرفته بود به همرام هم کلاسی‌های ایرانی خود حزب «ایران» را تشکیل دادند. [۲۲]
آبراهامیان، یرواند، ایران بین دو انقلاب، ص۲۹۸، ترجمه احمد گل محمدی و محمد ابراهیم فتاحی، نشر نی، تهران، سال۸۸.
وی در مجله‌ای به نام «مجموعه حقوقی» مقالات مفیدی ارائه می‌داد و از فعالان مجله بود. [۲۳]
عاقلی، باقر، خاطرات یک نخست وزیر، ص۹۲- ۹۳، انتشارات علمی، تهران، سال ۷۱.
به ایران آمد و پس از خدمتی کوتاه در دادگستری، به کمک علی‌اکبر داور در وزارت دارایی مشغول به کار شد و بعد از مرگ داور به دادگستری بازگشت و در سال ۱۳۲۲ به دادستانی دیوان کیفر کارکنان دولت منصوب شد [۲۴]
عاقلی، باقر، خاطرات یک نخست وزیر، ص۹۲- ۹۳، انتشارات علمی، تهران، سال ۷۱
و تمام همّ خود را برای مبارزه با مفاسد اقتصادی گذاشت که همین پافشاری او موجبات اخراجش را فراهم کرد.در سال ۱۳۲۴ حزب ایران را ترک کرد [۲۵]
آبراهامیان، یرواند، ایران بین دو انقلاب، ص۲۹۸، ترجمه احمد گل محمدی و محمد ابراهیم فتاحی، نشر نی، تهران، سال۸۸.
و در بهمن همان سال به عنوان کفیل وزارت کشاورزی وارد کابینه اول قوام شد [۲۶]
عاقلی، باقر، روزشمار تاریخ از مشروطه تا انقلاب اسلامی، ج۱، ص۳۸۴، انتشارات نارمک، تهران، سال۸۴.
و در زمان ترمیم کابینه به عنوان وزیر کشاورزی شروع به کار کرد. [۲۷]
هروی، مهدی، سمیعی، احمد، ۲۲ نخست وزیر در ۳۷سال، ص۴۷۲، نشر نوگل، تهران، سال۸۴.
در کابینه دوم قوام که در ۳۰ خرداد ۱۳۳۶ اعلام گردید، در سمت خود ابقا شد؛ [۲۸]
آرامش، احمد، خاطرات سیاسی، ص۲۴۳، به کوشش غلام حسین میرزا صالح، نشر جی نشر، اصفهان، سال ۶۹.
اما بعد از مدتی به سبب موضوع حمل جنازه رضاشاه از مصر به تهران و دفن آن که او به مخالفت با آن پرداخته بود، از کابینه قوام استعفا داد. [۲۹]
جانزاده، علی، خاطرات سیاسی رجال ایران از مشروطیت تا کودتای ۲۸ مرداد۱۳۳۲، ص۵۸۳، انتشارات جانزاده، تهران، سال ۸۲.
با سقوط دولت قوام، سپهبد حاج علی رزم آرا، امیرعلایی را جزء افراد صالح و شایسته و ناآلوده شناسایی و از او به کابینه خود دعوت کرد که وی نپذیرفت. [۳۰]
آموزگار، جهانگیر، فراز و فرود دودمان پهلوی، ص۵۳۶، ترجمه اردشیر لطفعلیان، نشر مرکز ترجمه و نشر کتاب، تهران، سال۷۵.
۴.۱ - سمتهادر سال ۱۳۲۹ در زمان دولت رزم آرا با اجازه مصدق، استاندار گیلان شد [۳۱]
عاقلی، باقر، روزشمار تاریخ از مشروطه تا انقلاب اسلامی، ج۱، ص۲۰۶، انتشارات نارمک، تهران، سال۸۴.
و بعد از مرگ رزم آرا، در دولت اول حسین علاء پست وزارت دادگستری را پذیرفت. [۳۲]
هروی، مهدی، سمیعی، احمد، ۲۲ نخست وزیر در ۳۷سال، ص۴۷۲، نشر نوگل، تهران، سال۸۴.
وی تنها وزیر در کابینه علاء بود که عضو جبهه ملی بود. [۳۳]
شیفته، نصرالله، رجال بدون ماسک ایران، ص۴۴، چاپ تابان، تهران، سال ۱۳۳۱.
در دولت دکتر مصدق نیز در اردیبهشت سال ۱۳۳۰ به عنوان وزیر اقتصاد ملی شروع به کار کرد. [۳۴]
عاقلی، باقر، روزشمار تاریخ از مشروطه تا انقلاب اسلامی، ج۱، ص۴۴۹، انتشارات نارمک، تهران، سال۸۴.
در خرداد همان سال با حفظ سمت در وزارت اقتصاد، مامور فوق‌العاده دولت در خوزستان و استاندار استان ششم شد و همچنین در اجرای ملی شدن صنعت نفت مراقبت تامه داشته است. [۳۵]
علایی شمس‌الدین، امیر، خلع ید از شرکت نفت انگلیس و ایران، ص، ۵ انتشارات کتابفروشی دهخدا، تهران، سال۱۳۵۷.
مدتی بعد وزیر کشور دولت مصدق شد و جای زاهدی نشست. [۳۶]
هروی، مهدی، سمیعی، احمد، ۲۲ نخست وزیر در ۳۷سال، ص۴۷۳، نشر نوگل، تهران، سال۸۴.
در آذر ماه همان سال به سبب تغییراتی که در کابینه مصدق روی داد او وزیر دادگستری شد. [۳۷]
عاقلی، باقر، روزشمار تاریخ از مشروطه تا انقلاب اسلامی، ج۱، ص۴۵۷، انتشارات نارمک، تهران، سال۸۴.
در فاصله شهریور ۲۰ تا ۳۲ به جهت اینکه دربار در دادگستری نفوذی نداشت؛ [۳۸]
طلوعی، محمد، بازیگران عصر پهلوی از فروغی تا فردوست، ج۲، ص۸۵۹، نشر علم، تهران، سال۸۳.
لذا امیرعلایی با شاه رابطه خوبی نداشت و این موجب شد که از اعتماد شاه برخوردار نباشد. [۳۹]
طلوعی، محمد، بازیگران عصر پهلوی از فروغی تا فردوست، ج۱، ص۳۳۵، نشر علم، تهران، سال۸۳.
در سال ۱۳۳۲ به علت اختلافاتی که بین آیت‌الله کاشانی و امیرعلایی به وجود آمد، مصدق مجبور شد، او را از سمتش کنار بگذارد، لذا به عنوان وزیر مختار در بلژیک راهی آن کشور شد و تا ۲۸ مرداد ۳۲ در همین سمت باقی بود. [۴۰]
عاقلی، باقر، روزشمار تاریخ از مشروطه تا انقلاب اسلامی، ج۱، ص۴۵۷، انتشارات نارمک، تهران، سال۸۴.
وی مدتی در اروپا ماند و سپس به ایران بازگشت. او به همراه ۵ تن دیگر از نمایندگان سیاسی ایران در کشورهای خارجی که از حکومت ملی حمایت کردند احضار و اخراج شد. [۴۱]
هوشنگ مهدوی، عبدالرضا، سیاست خارجی ایران در دوران پهلوی، ص۲۲۰، نشر پیکان، تهران، سال۸۰، چاپ پنجم.
وی به فعالیت خود علیه دولت ادامه داد که این باعث دستگیری او در ۳۱ اردیبهشت ۱۳۳۴ شد که مدتی زندانی و بعد به جنوب تبعید گردید. [۴۲]
عاقلی، باقر، روزشمار تاریخ از مشروطه تا انقلاب اسلامی، ج۲، ص۵۲، انتشارات نارمک، تهران، سال۸۴.
[۴۳]
موتی، مصطفی، بازیگران سیاسی از مشروطیت تا سال ۱۳۵۷، ج۴، ص۳۲۵، چاپ پکا، لندن، سال۱۳۷۶.
پس از خلاصی به اروپا رفت و ادامه تحصیل داد و موفق شد از دانشگاه سورین در دو نوبت دکتری دانشگاهی و دولتی بگیرد. [۴۴]
عاقلی، باقر، روزشمار تاریخ از مشروطه تا انقلاب اسلامی، ج۱، ص۴۵۷، انتشارات نارمک، تهران، سال۸۴.
وی از سران جبهه ملی و از نزدیکان و طرفداران دکتر مصدق بود [۴۵]
موسسه مطالعات و پژوهشهای سیاسی، سیاست و سازمان حزب توده از آغاز تا فروپاشی، ج۱، ص۱۵۰، تهران، سال ۱۳۷۰.
و کتاب‌های زیادی برجای گذاشت. وی به عنوان یکی از رهبران جبهه ملی در درگیری اول بهمن ۱۳۴۰ در دانشگاه تهران و تظاهرات ۱۶ شهریور مردم تهران شرکت داشت. [۴۶]
هروی، مهدی، سمیعی، احمد، ۲۲ نخست وزیر در ۳۷سال، ص۲۰۴- ۳۹۰، نشر نوگل، تهران، سال۸۴.
۴.۲ - سفیر ایران در پاریسپس از پیروزی انقلاب اسلامی و سقوط شاه، دکتر کریم سنجانی، رهبر جبهه ملی و وزیر امور خارجه کابینه مهندس مهدی بازرگان، دکتر امیرعلایی را که در فرانسه از وجهه خوبی برخوردار بود، به عنوان سفیر ایران در پاریس دعوت به همکاری کرد و ایشان پذیرفت؛ [۴۷]
شمس‌الدین علایی، امیر، مصدق هم ملی بود و هم مسلمان، رساله دکتر محمد مصدق، ص۴، انتشارات میترا، تهران، سال۷۰.
اما در سال ۱۳۵۹ به سبب اختلاف با قطب‌الدین، وزیر امور خارجه وقت، استعفا داد و به ایران بازگشت. وی در مورد بختیار گفته بود که وی از سال ۱۳۶۳ برای سیا کار می‌کند. [۴۸]
موتی، مصطفی، بازیگران سیاسی از مشروطیت تا سال ۱۳۵۷، ص۲۶۲، ج۳، چاپ پکا، لندن، سال۷۵.
۴.۳ - سال وفاتدکتر امیرعلایی بعد از چند سال زندگی در ایران، در سال ۱۳۷۳ درگذشت. [۴۹]
عاقلی، باقر، روزشمار تاریخ از مشروطه تا انقلاب اسلامی، ج۱، ص۲۰۷، انتشارات نارمک، تهران، سال۸۴
۵ - پانویس
۶ - منبعسایت پژوهه، برگرفته از مقاله «خاندان امیرعلایی» تاریخ بازیابی ۹۵/۰۳/۲۳. |